باریجه(Ferula gummosa)
ویژگی¬های رویشی و رویشگاهی
باریجه گیاهی از خانواده چتریان، انتشار وسیعی در نواحی کوهستانی مرطوب و نیمه خشک اکثر کوهستان¬های مرکزی، شمال و شمال شرق بین ارتفاعات ۱۸۰۰ تا حدود ۳۰۰۰ متر از سطح دریا دارد. استان¬های خراسان، اصفهان، سمنان، مرکزی، تهران، قزوین، قم، لرستان، کهکیلویه و بویراحمد، گلستان، همدان، چهارمحال و بختیاری و زنجان رویشگاه باریجه می¬باشد. این مناطق کوهستانی محل رویش باریجه، دارای بارندگی بین ۲۵۰ تا ۵۰۰ میلی متر هستند. این گیاه پایا، دارای ساقه قطور به ارتفاع ۱-۲ متر و برگ¬های بسیار منقسم به طول ۳۰ سانتی متر در قاعده ساقه است. گل¬های باریجه بنابر تیپ مونوکارپیک آن، در سال آخر عمر گیاه(۵-۷ سال) به رنگ زرد در انتهای ساقه¬های اصلی و فرعی به شکل چتر مشاهده می¬شوند. بنابراین گیاه باریجه در هر ۵ تا ۷ سال یکبار و بسته به شرایط اقلیمی، تولید گل و بذر می¬کند و پس از آن خشک شده و از بین می¬رود. ریشه باریجه، قهوه¬ای به شکل چغندر و سرشار از شیرابه¬ای از ترکیبات الئوگم رزین با بوی تند و طعم گس و بسیار نامطلوب است(زرگری، ۱۳۷۰، رضایی و همکاران، ۱۳۸۱ و عسگر زاده، ۱۳۷۹).
خواص دارویی و ترکیبات
شیرابه باریجه دارای ۱۰ تا ۲۶ درصد اسانس، ۶۰ تا ۷۵ درصد رزین و ۵ تا ۳۰ درصد صمغ می¬باشد. طعم آن گس، تلخ و گزنده با بوی قوی و نامطبوع است(احمدی، ۱۳۶۹ و میرحیدر، ۱۳۷۲). از اسانس باریجه در صنایع عطر و ادکلن سازی به عنوان کاتالیزور و تثبیت کننده(برای افزایش پایداری عطر) استفاده می¬شود که در این میان ترکیبات myrcene، β-pinene، α-pinene و غیره اهمیت زیادی دارند. همچنین اسانس باریجه در ساخت دئودورانت و اسپری خوشبوکننده منزل، خوشبوکننده غذا، صنایع صابون سازی، تولید رنگ¬های ثابت مو، تولید چسب¬های ویژه بی رنگ با ضریب شکست نوری بالا برای سنگ¬های قیمتی و الماس، صنایع نظامی و تولید مواد منفجره و آتش زا و غیره استفاده می¬شود(عسگرزاده، ۱۳۷۹ و احمدی، ۱۳۶۹).
باریجه از نظر طبیعت طبق نظر علمای پزشکی سنتی، خیلی گرم و خشک است و اگر لازم باشد باید به صورت مخلوط با روغن بنفشه و کافور مصرف شود(میرحیدر، ۱۳۷۲). خواص دارویی و درمانی باریجه بسیار زیاد است. خواص ضد میکروبی، ضد عفونی، ضد تشنج و رعشه، مسکن، ضد سم، ضد عفونی کننده کلیه و مثانه(سنجر، ۱۳۷۹)، برونشیت مزمن، آسم، سرفه¬های کهنه، رماتیسم، دفع سنگ کلیه و مجاری ادرار، صرع، درد عضلانی، جریان ضعیف خون، عوارض بواسیر از جمله این خواص هستند(صادقی و همکاران، ۱۳۷۹، میرحیدر، ۱۳۷۲، سنجر، ۱۳۷۹ و Joseph, 1992).
کاشت، داشت و برداشت
بذر باریجه در دمای صفر درجه جوانه می¬زند و در مناطق برفگیر کوهستانی رشد بهتری دارد. کشت این گیاه در مزارع دیم به دو روش کپه کاری بذر و نشا در فواصل ۰.۵ تا ۱ متر بین و روی ردیف¬ها و در کف جوی انجام می¬شود. بدین ترتیب حدود ۲۰۰۰۰ بوته در هکتار ایجاد می شود.
بذرها در پاییز و قبل از شروع بارندگی در چاله¬های کوچک ۷ سانتی متری ایجاد شده در کف جوی به تعداد ۵ عدد کاشته شده و روی آنها لایه¬ای به ضخامت یک سانتی متر از خاک قرار داده می¬شود. وزن هزار دانه باریجه ۲۰ گرم است. بدین ترتیب حدود ۲ کیلوگرم بذر برای هر هکتار لازم است. برای واکاری بهتر است مقداری بذر را در زمان کاشت(آذر) خیسانده و در داخل گلدان در محیط آزاد قرار داده و سپس در فصل بهار اقدام به واکاری نمایید. تجربه نشان داده است، بذرهای کاشته شده در گلدان، حدود ۹۰ درصد جوانه زده و برای واکاری مناسب هستند. اگر کشت به تاخیر افتد و یا شرایط جوی برای جوانه زنی مناسب نباشد، بذرها در سال آتی در صورتی که شرایط مناسب باشد جوانه خواهند زد. مناطقی که دارای نزولات آسمانی برفی هستند، جوانه زنی بهتری خواهند داشت. دیم کاری باریجه از ارتفاع ۲۰۰۰ متر امکان پذیر است ولی مناطق با ارتفاع بالاتر تا ارتفاع ۳۲۰۰ متر، مطلوب¬تر هستند. بهترین روش دیم کاری باریجه روش گلدانی است. زمان انتقال گلدان¬ها در مزرعه، سال دوم رشد گیاه می¬باشد(امید بیگی، ۱۳۷۶ و سالار، ۱۳۷۶).
محصول باریجه، صمغ یا شیرابه¬ای است که با روش مخصوص تیغ زدن ریشه به دست می¬آید. بهره برداری از باریجه هنگامی آغاز می-شود که برگ¬ها به رنگ نقره¬ای مایل به سفید درآمده و خشک و نسبتا شکننده شوند که با توجه به اقلیم و خاک، متغیر خواهد بود. معمولا بهره برداری از شیرابه موجود در ریشه باریجه از نیمه دوم تیرماه تا اواخر شهریور ماه می¬باشد. با توجه به مدت بهره برداری ۷۰ تا ۸۰ روزه و برحسب نفر روز، هر کارگر به طور متوسط تا ۱ کیلوگرم و در طول دوره بهره برداری حدود ۷۰ کیلوگرم شیرابه جمع می¬کند. این مقدار برحسب شرایط اقلیمی، خاک و قطر غده گیاه کاشته شده، متغیر است و ممکن است به میزان ۲-۱ برابر افزایش یا کاهش داشته باشد. در آزمایشی که در مزرعه باریجه در دماوند انجام شد، بیشترین میزان شیرابه در تیمار سه بار و کمترین در تیمار پنج بار تیغ زنی استحصال گردید. میانگین تولید صمغ هر بوته در تیمار ۳ بار تیغ ۰.۵۶ گرم، ۴ بار تیغ ۰.۴۸ گرم و ۵ بار تیغ ۰.۴۱ گرم و نیز درصد مرگ و میر بوته¬ها در تیمار ۳ و ۵ بار، ۷۵ درصد و در ۴ بار تیغ، ۷۲ درصد تعیین گردید(رضایی و همکاران، ۱۳۸۱ و دینی و همکاران، ۱۳۸۳).
بدون دیدگاه