جزوه کاشت سیاه دانه

 شرکت گیاهان داروئی و صنعتی چَویلان

واحد آموزش

مجموعه جزوه­ های آموزشی کشت گیاهان داروئی و صنعتی

سیاه دانه

Nigella sativa

 ۱-۱ -مقدمه

سياه دانه با نام علمي Nigella sativa  از خانواده Ranunculaceae بوده که اين جنس با گونه هاي علفي يكساله با گل هاي منفرد كه چندين گونه به عنوان زينتي كشت مي شود، براي افزايش شير استفاده مي شده است. در جنگهای تاريخي از گياهان اين خانواده در مسموم كردن آب شهرهاي محاصره شده استفاده مي كرده اند. سیاهدانه در ايران در نقاط مركزي كشت مي شود. سیاه دانه بيشتر در اراك به صورت خودرو مي رويد و در اصفهان در مناطق شهرضا،سميرم و مباركه كشت مي شود. 

۱-۲- گياه شناسي سیاه دانه

سياه دانه گياهي است يكساله با ساقه هاي ايستاده به ارتفاع ۶۰ تا ۷۰ سانتيمتر برگها داراي بريدگي هاي نخي، برگچه هاي ريز، گلهاي زيبا به رنگ سفيد خاكستري تا آبي با پرچم هاي متعدد، كاسبرگهايي به رنگ گلبرگ، ميوۀ آن به صورت كپسول(غلاف دانه دار) كه درون آن تعداد زيادي دانۀ سياه و معطر قرار دارد. گل ها منظم و دو جنسي، مادگي مركب و چند برچه اي مي باشد. سياه دانه داراي پرچم هاي مارپيچي نظم يافته اند.  

۱-۳-استانداردهاي بذري سیاه دانه

شکل بذر سیاه دانه تخم مرغي گوشه دار، داراي  خلل و فرج و به حالت اسفنجي  مي باشد. دانه سیاهدانه چند لبه مسطح است. انتهاي بالا نوك دار شده، انتهاي پايين پهن تر و سطوح جانبي كمي برآمده است. رنگ بذر سیاه دانه سياه رنگ با چين هاي عرضي ناواضح و مات مي باشد. نوع ميوۀ بذري سیاه دانه فندقه است. 

۱-۴- قسمت­هاي مورد استفاده و خواص درماني سیاه دانه

قسمتهاي مورد استفاده در سياه دانه،دانه و روغن فرار آن مي باشد كه به عنوان داروي معرق، محرك،بادشكن،صفرا بر و هضم كنندۀ غذا مصرف دارد. از بذر در خوراك نان،چاشني و درشيرينيجات به عنوان تزئين استفاده مي شود. دانه هاي سياه دانه، نسبتاًسمي است. 

از بذر براي زياد كردن شير استفاده شده و ملين بوده و دفع كنندۀ كرم هم است. اين گياه به صورت موضعي در درمان زگيل و بثورات جلدي مورد استفاده قرار ميگيرد. در پزشكي سنتي براي زياد كردن شير،ملين،دفع كنندۀ كرم و نيز به عنوان نفخ و قاعده آور توصيه مي شده است.عسل سياه دانه نيز مصارف دارويي فراوان دارد.

 ۱-۵-اكولوژي سیاهدانه

موطن اصلي سیاه دانه جنوب اروپا و آسياي غربي بوده است و از قديم اين گياه را خصوصاً در كشورهاي گرمسير مي كاشته اند. اين گياه به سادگي با محيط جديد خو مي گيرد. سياه دانه به كمبود آهن و خاكهاي ضعيف حساس است و به سرعت زرد مي شود همچنين به شوري و گرما نيز مقاومت خاصي ندارد. بیشترین سرعت جوانه زنی در ۲۱ درجه سانتی گراد گزارش شده است. حداقل و حداکثر بارش سالانه برای کشت دیم به ترتیب ۴۳۱ و ۱۵۳۱ میلی متر و بارش بهینه ۷۹۱ میلی متر بیان شده است. حداقل و حداکثر دمای مطلوب برای رشد گیاه به ترتیب ۷/۸ و ۲۱ درجه سانتی گراد عنوان شده است و دمای بهینه برای جوانه زنی ۱۳ درجه سانتی گراد می­باشد. دامنه تحمل سیاه دانه به اسیدیته خاک نسبتأ وسیع است و از ۸/۲ تا ۶/۹ گزارش شده است ولی PH مطلوب۶/۵ بیان شده است. همچنین تحمل به شوری سیاه دانه در مرحله گیاهچه بیش از مرحله جوانه زنی است.

۱-۶-كاشت و داشت سیاه دانه

۱-۶-۱-تاریخ کشت

تكثير سياه دانه به وسيلۀ بذر صورت مي گيرد. تاریخ کشت از اصلی ترین فاکتور­ها در تعیین عملکرد سیاه دانه عنوان شده است. بر این اساس در مناطق مختلف، زمان­های متفاوتی برای کشت این گیاه پیشنهاد گردیده است. در استان بوشهر بیشترین عملکرد با تاریخ کشت ۱۵ آذر حاصل شده است. در اصفهان ۲۵  آبان، در گلستان نیمه مهر تا نیمه آبان، در مشهد اسفند ماه و در قائنات کشت در فروردین بیشترین عملکرد را نشان داده است. در قزوین، سیستان و بسیاری از مناطق کشور کشت پائیزه به بهاره دارای ارجحیت بوده است. در برخی مناطق مانند سمیرم کشت سیاه دانه به صورت انتظاری انجام می­شود. به این معنی که بذر­ها قبل از بارندگی پائیزه در زمین کاشته شده و با اولین بارندگی شروع به رشد می­کند. بنابراین تاریخ کاشت واقعی را طبیعت مشخص می­کند.

۱-۶-۲-فواصل کشت و میزان بذر مورد نیاز

جهت کشت این گیاه پس از انجام عملیات شخم و تسطیح زمین توسط دیسک، کشت به صورت مکانیزه با ردیف کار ریزدانه کار کلزا با خط کشی­هایی به فواصل ۳۰ سانتی متر صورت می­گیرد. به این ترتیب مقدار بذر استفاده شده ۵-۷ کیلوگرم در هکتار خواهد بود. کاشت با بذر کار همدانی می­تواند مصرف بذر را تا ۵۰ درصد افزایش دهد. این مقدار در کاشت دستی ۱۲ تا ۱۶ کیلوگرم خواهد بود. بذر سیاه دانه نسبتأ کوچک است به طوری که وزن ۱۰۰۰ دانه آن ۲/۲ گرم است. بر اساس تحقیقات تراکم ۲۵۰ بوته در متر مربع با فواصل آبیاری دو هفته مناسب ترین ترکیب برای تولید سیاه دانه در شرایط آب و هوایی مشهد گزارش و تراکم ۳۵۰ بوته در متر مربع دارای

بهترین عملکرد در شهرستان قائنات و بیرجند گزارش شده است. احمد و همکاران (۱۹۹۷) در آزمایش مزرعه ای که به منظور بررسی تراکم (فواصل بین ردیف ۲۰ ، ۳۰ و ۴۰ سانتیمتر) انجام شده مشاهده کردند که بیشترین

مقدار محصول با فاصله ردیف ۲۰ سانتی متر بدست آمد. همچنین صالحی (۱۳۸۰ ) نیز در برسی فصل کاشت این گیاه در شمال فارس مشاهده نمود که عملکرد کشت­های پائیزه به مراتب رضایت بخش تر از کشت های بهاره می­باشد. البته در کشت­های پاییزه گیاه در فصول پاییز و زمستان در سطح خاک ظاهر نشده و این فصول را به صورت بذر طی می­نماید.

۱-۶-۳-خاک مورد نیاز سیاه دانه

این گیاه در انواع خاک­ها به خوبی رشد می کند فقط نیاز به زهکش مناسب خاک دارد. مناسب ترین PH خاک برای پرورش گل سیاه دانه شش تا هفت و نیم است. خاک های اسیدی به تقویت و رشد سریعتر گیاه کمک می کند. این گیاه یک سال پس از کاشت در فصل بهار، گل می دهد، آبیاری منظم و تعویض خاک گلدان در گلدهی و پیشگیری از توقف در رشد گل سیاه دانه نقش دارد. تکثیر این گیاه در فصل تابستان از طریق بذر و قلمه امکان پذیر است.

۱-۶-۴-کنترل علف­های هرز و آبیاری سیاه دانه

دوره بحرانی کنترل علف­های هرز سیاه دانه از ۱۰ تا ۶۰ روز پس از جوانه زنی از کل دوره ۱۰۰ روزه دوره رشدی عنوان شده است. برای کاهش علف­های هرز می­توان از علف کش پیش رویشی ترفلان استفاده کرد. همچنین به دلیل جوانه زنی کند و رشد بطئی گیاه از علف کش­-های فوکوس، سوپر گالانت (کنترل علف های هرز سوزنی برگ) و نابوس استفاده می­گردد.

این گیاه معمولأ در مناطقی با بارندگی سالیانه حدود ۴۰۰ میلی متر به طور طبیعی رشد می­کند. در خاک­های سبک شنی به دلیل قابلیت جذب کم، دوره آبیاری کوتاه و هر ۴ روز یکبار صورت می­گردد. در خاک­های سنگین دوره آبیاری طولانی­تر و براساس فصل متغییر است. آبیاری با فاصله ۱۲ روز باعث بهترین عملکرد و کیفیت سیاه دانه می­شود. آخرین مرحله آبیاری در انتهای گلدهی و ابتدای دانه بندی خواهد بود.

در بررسی نوروز پور (۱۳۸۴ ) که در دوره های مختلف آبیاری و تراکم در گیاه سیاه دانه انجام گرفت.. نتایج حاصله نشان داد تیمارهای مختلف آبیاری تاثیر معنی داری روی ارتفاع بوته، تعداد شاخه های فرعی ، تعداد دانه در بوته،‌ تعداد دانه در فولیکول،‌ تعداد فولیکول در بوته و عملکرد دانه داشت و بیشترین عملکرد دانه  (۶۰/۷۵۱ ) کیلوگرم

 در هکتار در فاصله آبیاری یک هفته و کمترین آن (۲/۳۵۵ ) کیلوگرم در هکتار از فاصله آبیاری سه هفته مشاهده شد و نتیجه شد که تراکم های ۱۵۰ تا ۲۵۰ بوته در متر مربع با فواصل آبیاری دو هفته مناسب ترین ترکیب برای تولید سیاه دانه در شرایط آب و هوایی مشهد است .

بنایان و همکاران (۲۰۰۸) در بررسی تیمارهای مختلف آبیاری روی کیفیت سیاه دانه نتیجه گرفتند که سیاه دانه تحمل به کمبود آب را به جز در زمان تشکیل دانه دارد. کمترین عملکرد دانه هم وقتی که آبیاری در زمان گلدهی متوقف شود رخ می­دهد.

۱-۶-۵-نور و دمای مورد نیاز سیاه دانه

این گیاه به آفتاب کامل نیاز دارد و البته در مناطق گرم بهتر است که بعد از ظهر در سایه باشد. از نظر دمایی هم سازگاری بالایی دارد.

۱-۶-۶-بیماری­ها و آفات سیاه دانه

سیاه دانه به کمبود آهن و شوری خاک حساس است و به سرعت دچار زردی برگ­ها می­شود. این گیاه گرمای زیاد را نمی­پسندد و انگل سس به این گیاه حمله می­کند. در ایران بیماری­هایی با علائم کوتولگی شدید، ریز برگی و گل سبزی دیده شده است.

۱-۶-۷-تغذیه گیاه

آب و عناصر غذايي به عنوان دو عامل مهم در توليد محصولات زراعي مدنظر مي­باشند كه با يكديگر اثر متقابلي دارند. در شرايط كم آبي جذب عناصر غذايي كاهش يافته، رشد برگ­ها تحت تأثير قرارگرفته و سطح برگ كاهش مي­يابد. همين مسئله سبب كاهش جذب نور و كاهش ظرفيت فتوسنتزي شده و رشد و عملكرد گياه را كاهش مي­دهد.

به طوركلي نتايج تحقیقات نشان داد كه مصرف كود گاويNPK + نسبت به مصرف کوده­های شیمیایی دیگر بيشترين تأثير را در عملكرد كمي و كيفي سياهدانه داشته است. كودهاي گاوي با بهبود ساختمان فيزيكي، برقراري تعادل در بخش شيميايي و افزايش ظرفيت نگهداري رطوبت در خاك در شرايط تنش خشكي تا حدي نياز آبي و همچنين نياز غذايي گياه را فراهم مي­كنند. همچنين NPK از طريق تأمين نيازهاي غذايي سياهدانه در جهت ايجاد مقاومت به خشكي نقش اساسي ايفا می­کند. نقش كود گاوي به لحاظ تأثيري كه بر ساختمان فيزيكي خاك مي­گذارد مهمتر از نقش تغذي­هاي كودهاي شيميايي بوده و قابل توصيه است.

قوش و همکاران (۱۹۸۱) تاثیر تراکم (مقادیر ۵۰ و ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار نیتروژن) و مقدار ۵۰ کیلوگرم در هکتار فسفر را بر عملکرد سیاه دانه بررسی نموده و مشاهده نمودند عملکرد دانه بر روی ردیف های با فاصله ۲۰ سانتیمتر بیشتر از فاصله ردیف های ۱۰ و ۳۰ سانتیمتر بود و بیشترین عملکرد دانه با فاصله ردیف ۲۰ سانتیمتر  و کاربرد مقادیر ۵۰ کیلوگرم نیتروژن و فسفر در هکتار بدست آمد.

احمد و همکاران (۱۹۹۷) در آزمایش مزرعه ای که به منظور بررسی تراکم (فواصل بین ردیف ۲۰ ، ۳۰ و ۴۰ سانتیمتر) و منابع مختلف فسفر (سوپر فسفات کلسیم ، سوپر فسفات تریپل و اسید اورتو فسفریک) و مقادیر مصرف آنها انجام شده مشاهده کردند که بیشترین مقدار محصول با فاصله ردیف ۲۰ سانتیمتر و با کاربرد ۶۰ کیلوگرم سوپر سقات تریپل بدست آمد.

۱-۷-برداشت سیاه دانه

در كشت پائيزه محصول سياه دانه در تير ماه و در كشت بهاره در شهريور ماه قابل برداشت مي باشند. با زرد شدن كپسول ها مي توان اقدام به برداشت و يا پس از ريشه كني كل بوته و خشك كردن با خرمن كوبي،بذر هاي داخل كپسول را جدا كرد. از هر هکتار زمین کشت شده سیاه دانه مقدار ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ کیلوگرم بذر به دست می آید.